Malzemeler Döngüsel Ekonomide Nasıl Dolaşır?

Döngüsel ekonomide, malzemelerin dolaşımı iki ayrı döngüde gerçekleşir: biyo-döngü ve tekno-döngü. Bu döngüler arasındaki ayrım, malzemelerin uzun ömürlü ve kaliteli bir şekilde nasıl kullanılabileceğini anlamaya yardımcı olur. Genel olarak bir malzeme tekrar kullanılabilmek için ne kadar az aşamadan geçmek durumunda kalırsa içerdiği malzemenin kalitesi de o kadar yüksek olur.

1.6.1. Teknik ve organik malzemeler

Organik malzemeler teknik malzemelerden farklı bir yeniden kullanım süreci izler. Teknik malzemelere sentetik malzemeler de denir. Yeniden kullanım sürecindeki bu farklılık nedeniyle, organik ve teknik materyallerin kullanım sonrası birbirlerinden uygun şekilde ayrılması önemlidir (bkz. Şekil 1).

Fosil yakıtlar, plastikler ve metaller gibi teknik malzemelere erişim sınırlıdır ve kolayca yeniden yaratılamazlar. Teknolojik döngüde, bu tür sonlu malzemelerin stoklarının düzgün bir şekilde yönetilmesi önemlidir. Döngüsel ekonomide bu malzemeler kullanılırlar, tüketilmezler. Kullanımdan sonra, artık akışlardan geri kazanılan malzemeler orijinal ederlerinde işlem görürler.

Ahşap, gıda ve su gibi organik maddeler ekosisteme döndürülebilir ve biyolojik süreçlerle yeniden üretilebilir. Biyolojik döngüde ekosistemin işini mümkün olduğu kadar iyi yapmasına izin vermek önemlidir. Nehirler toksik maddelerle kontamine olmadıkça ve ekosistemlere aşırı yüklenilmediği sürece bu döngüde (tozlaşma, gıda, su) tüketim gerçekleşebilir. Bu koşullarda yenilenebilir organik hammaddeler yeniden üretilebilir (Ellen MacArthur Foundation, 2015a).

İç daire

Teknolojik döngü içinde farklı yeniden kullanım seviyeleri bulunur (bkz. Şekil 1'in sağ tarafı). Temel kural olarak en küçük veya iç daireler daha büyük döngülere tercih edilir, çünkü bunlar ürünün orijinal değerine tekrar ulaşabilmesi için daha az işleme, emek, enerji ve yeni malzeme anlamına gelir. (Ellen MacArthur Foundation, 2015a).

Teknolojik döngü içindeki farklı yeniden kullanımlar şunlardır (bkz. Şekil 1):

- Bakım (ve onarım): Kullanım ömrünü uzatmak için kullanım sırasında bakım ve onarım.

- Yeniden kullanım / yeniden ulaştırma: Bir ürünü yeniden pazarlayarak doğrudan yeniden kullanım.

- Yenileme / Yeniden Üretim: Bir ürünün üretici tarafından yenilenmesi ve onarımı.

- Geri dönüşüm: Yeniden kullanım için üründen parça veya malzeme alınması.

Kademeli yeniden kullanım

Biyolojik döngü içinde yeniden kullanım kademeli olarak gerçekleşir. Kademeli ifadesi, 'bir ürünü (ya da bir kısmını) başka bir uygulama için kullanmak' anlamına gelir. Bir ürün artık ilk işlevini yerine getiremez hale gelirse, yeniden kullanım için değerlendirilir. Kademelendirme sırasında malzemenin kalitesi düşer ve enerji tüketilir (Ellen Macarthur Foundation, 2013a).

Kademeli kullanım, ürünün işlevini ve işlenme derecesini değiştirdiği için geleneksel yeniden kullanım ve geri dönüşümden farklıdır. Pamuklu tişört örneği üzerinden açıklanabilir. Tekrar kullanıldığında, giyilmiş bir tişört ikinci el olarak satılır. Geri dönüştürüldüğünde, tişört pamuk liflerine ayrılır ve daha sonra yeniden iplik haline getirilir. Kademeli kullanım eski tişörtlerin yastık dolgusu olarak kullanılmasıdır.

Uzun dönemli döngüler

Hem biyolojik hem de teknolojik döngü için, bir ürünün ömrü mümkün olduğunca uzun olmalıdır. Ürünlerin kullanım ömrü aşağıdaki gibi uzatılabilir:

- Ürünle kurulan duygusal bağa ya da ürünün uyumlanarak zamana ayak uydurabilme becerisine odaklanarak bir ürünün daha uzun süre kullanılmasını sağlamak ve süreci ‘yavaşlatmak’ mümkün.

- Ürünlerin kendi aralarında değişimlerini kolaylaştırarak ve ürünleri onarıma gerek kalmadan uzun süre kullanılacak şekilde koruyarak, birbirini takip eden birden fazla doğrudan yeniden kullanım döngüsünün takip edilmesi sağlanabilir (Ellen MacArthur Foundation, 2015a; Bocken, Bakker & De Pauw, 2015).

Saf akışlar

Hem biyolojik hem de teknolojik döngü için, en kolay toplama ve yeniden kullanım diğer malzemelerle kontamine olmamış artık akışlarda olur. Kullanımdan sonra malzemelerin birbirinden kolayca ayrılmasını ve artık akışların toksik maddelerle kontamine olmayacak şekilde toplanmasını sağlamak önemlidir (Ellen MacArthur Foundation, 2015a).

Biyolojik döngü için portakal kabukları iyi bir örnek olabilir. PeelPioneers şirketi yemek şirketlerinden portakal kabuklarını toplayıp bunlardan uçucu yağlar çıkarıyor. Kabuklarda gıda kalıntısı varsa uçucu yağlar kirlenir ve artık kozmetik üretiminde kullanılamaz, bu nedenle değerleri azalır. Teknolojik döngü için plastik oyuncaklar iyi bir örnek olabilir. Oyuncak tamamen polietilenden yapılmışsa, tamamen eritilip tekrar kullanılabilir. Eğer oyuncağın da polyester bileşenleri varsa, oyuncağın yüksek kalitede geri dönüştürülebilmesi için önce bunların ayrılması gerekir (Peelpioneers, 2019).

1.7. Döngüsellik ile sürdürülebilirlik ilişkisi

Döngüsellik daha sürdürülebilir bir dünyaya katkıda bulunur, ancak tüm sürdürülebilirlik girişimleri döngüselliğe katkıda bulunmaz. Döngüsellik kaynak döngülerine odaklanırken, sürdürülebilirlik daha geniş anlamda insanlar, gezegen ve ekonomi ile ilgilidir. Döngüsellik ve sürdürülebilirlik vizyonları, modelleri ve teorileri açısından çok uzun yıllardır paralel ilerler. Aşağıda bazı örnekler bulabilirsiniz. Ayrıca döngüselliğin Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’yle (SKH'ler) ne kadar uyumlu olduğuna da kısaca değiniyoruz.

Rejeneratif tasarım

1970'lerde Amerikalı profesör John T. Lyle tarafından geliştirilen rejeneratif (yenileyici) tasarımın ana fikri, tüm sistemlerdeki süreçlerin kendi enerjilerini ve malzemelerini yeniden kullanabilmeleriydi. Toplumdan gelen talep ise doğanın sınırları dahilinde karşılanıyordu.

Performans Ekonomisi

Walter Stahel, ürün ömrünün uzatılması, onarımı ve atık önlenmesi ilkelerinin de içinde olduğu kapalı bir ekonomi vizyonunu geliştirdi. Ürün yerine hizmeti satmak bakış açısının önemli bir parçasıydı böylece herkes bir ürünün performansına para öder. Bu da bizi performans ekonomisi kavramına getirir.

Beşikten beşikten (Cradle-to-Cradle)

Michael Braungart tarafından geliştirilen beşikten beşiğe modelinde, endüstriyel ve ticari süreçlerdeki malzemeler teknolojik ve biyolojik yeniden kullanım için hammadde olarak kabul edilir. Tasarım tam anlamıyla beşikten beşiğe kadardır - tasarım sürecinde ürünün ve kullanılan hammaddelerin tüm kullanım ömrü göz önünde bulundurulur. Teknik hammaddeler çevreye zararlı hiçbir bileşen içermez; biyolojik hammaddeler ise tamamen biyo-bozunurdur.

Endüstriyel Ekoloji

Endüstriyel ekoloji, endüstriyel döngülerdeki atıkların sonraki süreç için hammadde görevi gördüğü malzeme ve enerji akışları bilimidir. Üretim süreçleri, ekolojik süreçlere benzeyecek şekilde tasarlanmıştır.

Biyomimikri

Biyomimikri Janine Benyus tarafından geliştirilen ve ilhamını doğadan alan bir yaklaşımdır. Biyomimikri doğanın tasarımlarınlarını taklit eder ve bunları toplumdaki sorunlara çözüm olarak uygular.

Yeşil Ekonomi

Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından tanımlandığı şekliyle Yeşil Ekonomi, refahın ve toplumsal eşitliğin artmasını sağlarken aynı zamanda çevresel riskleri ve ekolojik kıtlığı büyük ölçüde azaltan bir ekonomidir.

Mavi Ekonomi

Günter Pauli tarafından geliştirilen Mavi Ekonomi, bilgisini doğal sistemlerin oluşma, üretme ve tüketme biçimine dayandıran bir ekonomi felsefesidir. Bu bilgi, karşılaştığımız zorluklara uygulanır ve belirli fiziksel ve ekolojik özelliklere sahip yerel ortamlar için çözümlere dönüşür.

Biyo-bazlı Ekonomi

Biyo-bazlı ekonomi fosil yakıtlara bağımlı olmayan, hammadde olarak biyokütle kullanan bir ekonomidir. Biyobazlı bir ekonomide konu gıda dışı uygulamalar için biyokütle kullanımıdır.

Doughnut Ekonomisi

Oxford ekonomisti Kate Raworth tarafından geliştirilen Doughnut ekonomisi, Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları ve gezegensel sınırlar dikkate alınarak dünyanın refahını ölçen bir model. Gezegensel sınırların çoğu, sera gazları, toksik maddeler, ötrofikasyon, tatlı su, aerosoller ve oksijen radikalleri gibi döngülerle doğrudan ilgilidir.

Döngüsel ekonomi ve Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları

Döngüsel ekonomi aynı zamanda Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarını (SKA) uygulamanın da bir yoludur. Özellikle, SKA 6 (temiz su), SKA 7 (erişilebilir ve temiz enerji), SKA 8 (insana yakışır iş ve ekonomik büyüme), SKA 12 (sorumlu tüketim ve üretim), SKA 14 (su altında yaşam) ve SKA 15 (karada yaşam) ile güçlü bir ilişki vardır. Evsel atıkların, e-atıkların ve atık suların geri dönüşümü gibi döngüsel ekonomi yaklaşımları SKA'lara uygun bir “araç kutusu” sağlamaktadır (Schroeder, Anggraeni, and Weber, 2018).